زمین‌لرزه ۸٫۸ ریشتری کامچاتکا؛ چرا ششمین زلزله بزرگ قرن امواج سونامی ویرانگر ایجاد نکرد؟
در تاریخ ۲۹ ژوئیه (۷ مرداد)، زلزله‌ای به بزرگی ۸٫۸ ریشتر در نزدیکی سواحل شبه‌جزیره کامچاتکا در شرق روسیه رخ داد و هشدارهای سونامی بلافاصله صادر شد. این زمین‌لرزه که در میان شش زلزله بزرگ ثبت‌شده در یک قرن گذشته قرار می‌گیرد، نگرانی‌هایی مشابه زلزله و سونامی ویرانگر سال ۲۰۱۱ ژاپن و زلزله اقیانوس هند در سال ۲۰۰۴ را برانگیخت.
اما برخلاف انتظار، سونامی‌هایی که در پی زلزله‌ی شرق روسیه ایجاد شدند، چندان مخرب نبودند. عوامل متعددی از جنس و ساختار زمین‌لرزه اولیه گرفته تا شکل خط ساحلی در شکل‌گیری و شدت سونامی نقش دارند. در ادامه، به این زلزله بزرگ و علت قدرت پایین سونامی‌های حاصل از آن می‌پردازیم.
زلزله در منطقه فوق‌العاده زلزله‌خیز رخ داد
زلزله اخیر روسیه در منطقه‌ای رخ داد که یک صفحه تکتونیکی به زیر صفحه‌ای دیگر می‌رود. این نوع ساختارها انرژی زیادی را در امتداد گسل‌های بزرگ ذخیره می‌کنند. آزادشدن ناگهانی این انرژی می‌تواند به زمین‌لرزه‌های بسیار قدرتمند منجر شود. زلزله‌های بزرگ تاریخ از جمله زلزله‌های ژاپن و اقیانوس هند نیز در چنین مناطقی رخ داده‌اند.
گسل زلزله اخیر روسیه تا بستر دریا نرسید و همین عامل، باعث کاهش شدت سونامی شد
زلزله در عمق ۲۱ کیلومتری منطقه فرورانش کوریل–کامچاتکا رخ داد. در این منطقه، صفحه اقیانوس آرام با سرعت نسبتاً بالای ۷۵ میلی‌متر در سال به زیر صفحه اختسک فرو می‌رود. علاوه‌براین، زاویه این فرورانش نسبتاً کم و نزدیک به افقی است. به‌گفته‌ی ریچ بریگز، زمین‌شناس سازمان زمین‌شناسی آمریکا، این ویژگی باعث می‌شود بخش گسترده‌ای از گسل، شرایط مناسب برای لغزش داشته باشد. او به ساینس‌نیوز می‌گوید: «این منطقه به‌نوعی کارخانه زلزله است که در آن شرایط مناسب برای وقوع زلزله مهیا است.»
منطقه مورد بحث کمتر از دو هفته پیش نیز زلزله‌ای به بزرگی ۷٫۴ ریشتر و سال گذشته زلزله‌ای ۷٫۱ ریشتر را تجربه کرده بود. در سال ۱۹۵۲ نیز یکی از بزرگ‌ترین زلزله‌های ثبت‌شده تاریخ، به بزرگی ۹٫۰ ریشتر در کامچاتکا رخ داد.
چند ساعت پس از زلزله، آتشفشان کلوچفسکایا سوپکا، بزرگ‌ترین آتشفشان فعال نیم‌کره شمالی فوران کرد. با اینکه این فوران هم‌زمان با زلزله بود، به گفته بریگز، مشخص نیست این دو رویداد به‌طور مستقیم به هم مربوط باشند.
زلزله کامچاتکا چگونه باعث شکل‌گیری سونامی شد؟
زلزله کامچاتکا موجب شکل‌گیری سونامی شد، اما شدت آن به‌مراتب کمتر از سونامی‌هایی بود که در پی زلزله‌های بزرگی مانند توهوکو در ژاپن شکل گرفتند. زلزله‌های زیر دریا، به‌ویژه در مناطق فرورانش، می‌توانند سطح بستر دریا را بالا ببرند و مقادیر عظیمی از آب را جابه‌جا کنند. در این مورد، مرکز زلزله در عمق نسبتاً کمی (۲۱ کیلومتری) در پوسته زمین قرار داشت. در چنین حالتی، اگر بخش بزرگی از گسل تا سطح دریا بالا کشیده شود، می‌تواند به بلندشدن حجم زیادی از آب و شکل‌گیری سونامی شدید منجر شود.
گزارش‌ها حاکی از آن است که در پی زمین‌لرزه، امواجی به ارتفاع ۳ تا ۵ متر سواحل کامچاتکا را درنوردیدند و شهر ساحلی سورو-کوریلسک نیز دچار آب‌گرفتگی شد. حدود شش ساعت پس از زلزله، اولین امواج سونامی به هاوایی رسیدند که حداکثر ارتفاع آن‌ها ۱٫۵ متر گزارش شده است. در سواحل کالیفرنیا نیز شهر کرسنت سیتی شاهد امواجی در حدود یک متر بود.
شکل خط ساحلی و عمق کانون زلزله از عوامل مؤثر در کم‌قدرت بودن سونامی محسوب می‌شوند
میلیون‌ها نفر در منطقه اقیانوس آرام با هشدارهای تخلیه مواجه شدند، اما در نهایت بیشتر امواج دریافتی کوچک بودند و بسیاری از هشدارها بعداً لغو یا تعدیل شدند. اگرچه این واکنش احتیاطی بوده، باید یادآور شد که حتی امواج کوچک نیز می‌توانند خطرناک باشند.
یکی از دلایل ضعیف‌بودن سونامی، عمق زلزله و عدم رسیدن حرکت گسل تا بستر دریا است. برخلاف زلزله‌های توهوکو یا اقیانوس هند، به نظر نمی‌رسد حرکت گسل در این زمین‌لرزه تا سطح کف اقیانوس امتداد داشته باشد. در نتیجه، جابجایی آب کمتر بوده و امواج حاصل نیز قدرت کمتری برای تخریب مناطق دوردست داشته‌اند.
پدیده‌ای مشابه در سال ۲۰۱۰ نیز در شیلی رخ داد. زلزله‌ای به بزرگی ۸٫۸ در آن کشور باعث تخریب گسترده محلی شد، اما سونامی حاصل از آن در فواصل دور چندان شدید نبود.
علاوه بر این، شکل خط ساحلی نیز در میزان تخریب سونامی نقش دارد. خلیج‌های باریک و سواحل شیب‌دار می‌توانند امواج را فشرده کنند و قدرت تخریبی آن‌ها را افزایش دهند. در مجموع، به نظر می‌رسد گزارش‌های مربوط به سونامی اخیر با ویژگی‌های زمین‌لرزه و محل وقوع آن همخوانی دارند.
احتمال وقوع زلزله‌های بزرگ‌تر وجود دارد
از زمان وقوع زلزله شرق روسیه، پس‌لرزه‌های متعددی با بزرگی بیش از ۵ ثبت شده‌اند که یکی از آن‌ها ۶٫۹ ریشتر قدرت داشته است. براساس پیش‌بینی سازمان زمین‌شناسی آمریکا، احتمال وقوع پس‌لرزه‌ای با بزرگی بیش از ۷ در هفته آینده حدود ۶۰ درصد است.
به گفته‌ی کارشناسان، هر زلزله‌ای می‌تواند پیش‌لرزه‌ای برای زلزله‌ای بزرگ‌تر باشد و مردم باید در حالت آماده‌باش باقی بمانند. برای نمونه، در تاریخ ۲۰ ژوئیه، یعنی کمتر از دو هفته پیش از زلزله‌ی اخیر، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۷٫۴ نیز در همین منطقه رخ داد.
البته با گذشت زمان، احتمال وقوع زمین‌لرزه قوی‌تر کاهش می‌یابد. طبق اعلام سازمان زمین شناسی آمریکا، به‌طور متوسط تنها ۵ درصد احتمال دارد که یک زلزله، در هفته بعد از وقوع، با زمین‌لرزه‌ای بزرگ‌تر در همان نزدیکی همراه شود.