بررسی «سواپ فیبر نوری» در گفتگو با مدیران اپراتورها؛ انحصار شکل تازه‌ای می‌گیرد؟

گفت‌وگو با مدیران بخش خصوصی شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت نشان می‌دهد که طرح جایگزینی فیبر به‌جای سیم مسی، بدون اصلاح ساختار رقابت و استقلال رگولاتور، می‌تواند به انحصاری سریع‌تر و پیچیده‌تر منجر شود. از نگاه مدیرعامل شرکت شاتل و مدیرعامل شرکت آسیاتک، مساله اصلی «چگونگی اجرا» است نه «ماهیت فناوری».

طرح «سواپ فیبر نوری» که با هدف جایگزینی تدریجی کابل‌های مسی و ارتقای کیفیت اینترنت ثابت کشور آغاز شده، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های زیرساختی اینترنت در سال‌های اخیر است. این طرح در ظاهر قرار است مسیر توسعه‌ دیجیتال ایران را هموار کند؛ اما کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر ساختار رقابت و نظارت در بازار ارتباطات اصلاح نشود، این پروژه می‌تواند همان انحصار تاریخی شرکت مخابرات ایران را فقط با فناوری‌ای مدرن‌تر بازتولید کند.

محمدحسن شانه‌ساززاده، مدیرعامل شاتل، در گفت‌وگو با زومیت توضیح می‌دهد که مشکل اصلی در ایران «مهاجرت از انحصار مسی به انحصار فیبری» است، نه عبور از انحصار. او در این‌باره می‌گوید:

مخابرات به بهانه‌ این‌ که به سایر اپراتورها هم سرویس می‌دهد، پروژه‌ی سواپ را پیش می‌برد، اما تجربه نشان داده که هیچ‌وقت مصوبات کمیسیون تنظیم را اجرا نکرده است. ما در شاتل قرارداد بیت‌استریم داشتیم که پنج سال است بین دادگاه و جلسات مانده و عملا اجرا نشده است. مخابرات در لایه‌ی عمده‌فروشی(Wholesale) و خرده‌فروشی(Retail) هم‌زمان فعالیت می‌کند و طبعا به نفع خود تصمیم می‌گیرد؛ هیچ اپراتوری در چنین شرایطی نمی‌تواند رقابت عادلانه داشته باشد.

- محمدحسن شانه‌ساززاده، مدیرعامل شرکت شاتل

«سازمان تنظیم مقررات بهترین نهاد برای جلوگیری از انحصار است، اما در عمل نتوانسته در برابر رفتارهای ضد رقابتی مخابرات بایستد. اگر قرار است حفاری و اجرای فیبر با مجوز شهرداری‌ها انجام شود، باید مسیر برای همه‌ اپراتورها باز باشد تا کاربر حق انتخاب داشته باشد؛ نه این که فقط از مخابرات خدمات بگیرد.»

تیم زومیت

چرا پروژه «سواپ» رقابت را تهدید می‌کند؟ | یادداشت رئیس اسبق رگولاتوری

مطالعه '6

محمدعلی یوسفی‌زاده، مدیرعامل شرکت آسیاتک نیز با تاکید بر همین محور، به زومیت توضیح می‌دهد که فلسفه‌ اولیه‌ طرح سواپ باید «توسعه‌ عادلانه و رقابتی فیبر نوری در سراسر کشور» باشد، نه تمرکز ظرفیت در دست یک بازیگر تاریخی.

اگر زیرساخت دسترسی همانند گذشته در انحصار مخابرات باقی بماند، تفاوتی نمی‌کند کابل از جنس مس باشد یا فیبر؛ خروجی یکی است: نبود رقابت، افت نوآوری و نارضایتی کاربران. تجربه‌ی کشورهای پیشرو نشان داده که آنچه تحول دیجیتال را رقم می‌زند صرفاً فناوری نیست، بلکه مدل حکمرانی شبکه است.

- محمدعلی یوسفی‌زاده، مدیرعامل شرکت آسیاتک

به گفته‌ مدیرعامل آسیاتک، بدون تضمین دسترسی برابر و اجرای مقررات ضدانحصار، طرح سواپ می‌تواند بخش خصوصی را از سرمایه‌گذاری در این حوزه دلسرد کند:

«اگر توسعه‌ فیبر نوری در بستری رقابتی و شفاف انجام شود، جهشی بزرگ در بهره‌وری ملی و رشد اقتصاد دیجیتال ایجاد خواهد شد. اما اگر در چارچوب انحصار اجرا شود، عملا شاهد مدرن‌سازی انحصار خواهیم بود؛ انحصاری سریع‌تر، پرهزینه‌تر و پیچیده‌تر از گذشته.»

در بسیاری از کشورها، برای جلوگیری از همین انحصار، لایه‌ زیرساخت از خدمات خرده‌فروشی جدا شده است. در مدل‌های موفقی مانند Openreach در بریتانیا یا NBN در استرالیا، یک نهاد مستقل، فقط وظیفه‌ نگهداری و بهره‌برداری از شبکه را دارد و اپراتورهای خرده‌فروش به‌صورت برابر از آن استفاده می‌کنند.

یوسفی‌زاده با اشاره به اصل «دسترسی غیرتبعیض‌آمیز» (Non-Discriminatory Access) (مفهومی که در بازارهای پیشرفته، مبنای عدالت ارتباطی است) گفت:

«در ایران هنوز دستورالعمل شفاف و قابل اجرا برای دسترسی برابر به داکت و تار فیبر وجود ندارد. سازمان تنظیم مقررات از نظر قانونی نهاد ناظر است، اما ابزار اجرایی کافی ندارد. نه ترابردپذیری (Portability) میان اپراتورهای ثابت برقرار شده و نه الزامات باز بودن پلتفرم IMS (زیرساخت خدمات مبتنی بر IP) تصویب شده است.»

او پیشنهاد می‌کند که برای جلوگیری از تبعیض، یک پلتفرم ملی شفافیت زیرساخت ایجاد شود تا همه‌ ظرفیت‌های داکت و پورت‌های قابل واگذاری در آن ثبت و برای اپراتورها قابل مشاهده باشد: «وقتی داده‌ها شفاف باشند، امکان انحصار به‌شدت کاهش پیدا می‌کند.»

کارشناسان معتقدند یکی از موانع اصلی تحقق رقابت، ضعف نهادی رگولاتوری در ایران است. طبق گفته‌ یوسفی‌زاده، مصوبات کمیسیون تنظیم مقررات اغلب ضمانت اجرایی موثر ندارند و اجرای آن‌ها منوط به همکاری داوطلبانه‌ بازیگران بزرگ است.

او تاکید می‌کند که انتشار گزارش‌های عمومی از وضعیت اشتراک‌گذاری زیرساخت‌ها و کیفیت خدمات می‌تواند به پاسخ‌گویی و شفافیت کمک کند.

در ظاهر، سواپ فیبر نوری پروژه‌ای فنی است برای افزایش ظرفیت و پایداری شبکه. اما از نگاه مدیران شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت ثابت، این طرح در واقع یک تحول سیاسی و ساختاری در بازار ارتباطات ثابت است.

یوسفی‌زاده توضیح می‌دهد: «اگر سواپ فقط به‌معنای جایگزینی فیزیکی کابل‌ها باشد، هیچ تفاوتی در کیفیت و رقابت ایجاد نمی‌شود. اما اگر به‌عنوان فرصتی برای بازطراحی ساختار بازار دیده شود، می‌تواند ستون فقرات اقتصاد دیجیتال ایران را بسازد.»

شانه‌ساززاده نیز همین نگرانی را دارد: «اگر همین مسیر انحصاری ادامه یابد، مشترکانی که به تلفن ثابت خود چسبندگی دارند، مجبورند برای دریافت فیبر از مخابرات سرویس بگیرند و عملا انتخابی نخواهند داشت. چنین شرایطی هیچ ربطی به توسعه فیبر نوری ندارد.»

ایران سابقه‌ طولانی در اجرای پروژه‌های بزرگ اما ناتمام دارد. یوسفی‌زاده می‌گوید برای جلوگیری از تکرار این الگو، باید از ابتدا مدل حکمرانی پروژه شفاف و چندذی‌نفعی طراحی شود:

در حکمرانی چندذی‌نفعی، نقش اپراتورها، شهرداری‌ها و بخش خصوصی مشخص است و شاخص‌های کمی برای ارزیابی پیشرفت وجود دارد؛ مثل درصد پوشش فیبر، سرعت واقعی اتصال و بازگشت اقتصادی پروژه.

- محمدعلی یوسفی‌زاده، مدیرعامل شرکت آسیاتک

به گفته‌ او، موفقیت فیبر نوری زمانی تضمین می‌شود که نگاه سیاست‌گذار از مالکیت زیرساخت به سمت اشتراک زیرساخت تغییر کند: «رقابت پایدار از مسیر همکاری می‌گذرد؛ همکاری در زیرساخت، رقابت در خدمات.»

آن‌ها معتقدند اگر وزارت ارتباطات و رگولاتوری بتوانند با تقویت شفافیت، تفکیک لایه‌ها و اعمال مقررات ضدانحصار، مسیر رقابت را هموار کنند، سواپ می‌تواند نقطه عطفی در تحول دیجیتال ایران باشد. اما اگر همان ساختار متمرکز و نابرابر ادامه یابد، تنها تفاوت این خواهد بود که این بار انحصار، سریع‌تر و فیبری‌تر از همیشه بازتولید می‌شود.