نمایش آسمانی پاییز؛ بارش شهابی جباری بامداد ۳۰ مهر به اوج خود می‌رسد

فردا سه‌شنبه ۲۹ مهر تا چهارشنبه ۳۰ مهر، آسمان میزبان یکی از رویدادهای جذاب سال است؛ بارش شهابی سالانه جباری (Orionid) که از دنباله‌دار افسانه‌ای هالی سرچشمه می‌گیرد. هرچند جباری ازجمله بارش‌های پرفروغ سال محسوب نمی‌شود، تماشای آن در شب‌های پاییزی پیش‌رو می‌تواند هیجان‌انگیز باشد.

بارش شهابی جباری امسال از ۱۰ مهر آغاز شده و تا ۱۷ آبان ادامه دارد، اما در شامگاه ۲۹ مهر و صبحگاه ۳۰ مهر به اوج خود می‌رسد. این زمان با «ماه نو» مصادف است و نور ماه مزاحم دید چشم‌نواز شهاب‌ها نخواهد بود. درصورت حضور در رصدگاه مناسب و برخورداری از شرایط ایدئال، احتمالاً می‌توان حداکثر ۲۰ شهاب را در هر ساعت مشاهده کرد که با سرعتی نزدیک به ۶۶ کیلومتر در ثانیه وارد جو زمین می‌شوند.

در ایران، پس از نیمه‌شب و پیش از سپیده‌دم، حدود ساعت ۲ بامداد لحظه‌ی اوج بارش را شاهد خواهیم بود.

بارش جباری از درخشان‌ترین بارش‌های سال نیست. اگر شهاب‌باران برساوشی در مردادماه و شهاب‌باران جوزایی در آذرماه را ستاره‌های لیگ اول آسمان بدانیم، جباری تیم دوم است، اما همیشه جذابیت خاص خودش را دارد. امسال، شرایط برای تماشای بارش شهابی جباری تقریباً بی‌نقص است، زیرا ماه تازه متولد شده و نورش مانعی برای دید شهاب‌ها نخواهد بود.

نام «جباری» از صورت فلکی معروف «شکارچی» یا جبار (اوریون) گرفته شده است؛ زیرا اگر مسیر شهاب‌ها را برعکس دنبال کنید، به نقطه‌ای در آسمان درست بالای ستاره‌ی سرخ‌فام و درخشان ابط‌الجوزا (Betelgeuse) می‌رسید. شکارچی معمولاً در نیمه‌ی دوم شب در آسمان شرق دیده می‌شود و در ساعات نزدیک به سحر، در ارتفاع بالاتری در آسمان جنوب‌شرقی قرار می‌گیرد. هرچه صورت فلکی شکارچی بالاتر بیاید، شهاب‌های بیشتری در سراسر آسمان ظاهر می‌شوند.

برای رصد بهتر، مستقیماً به کانون بارش نگاه نکنید. بهترین ناحیه برای تمرکز، حدود ۳۰ درجه بالاتر از ابط‌الجوزا است، یعنی تقریباً سه برابر عرض مشت شما وقتی بازو را دراز کرده‌اید.

منشأ بارش جباری، دنباله‌دار تاریخی هالی است که آخرین‌بار در زمستان سال ۱۳۶۴ (۱۹۸۶ میلادی) در بخش درونی منظومه شمسی دیده شد و بار دیگر نیز در تابستان سال ۱۴۴۰ (۲۰۶۱ میلادی) بازخواهد گشت. این دنباله‌دار درطول صدها یا شاید هزاران بار عبور از کنار خورشید، ریزذراتی از غبار و سنگ‌دانه آزاد کرده که در مدارش پخش شده‌اند و زمین هربار در مهرماه از میان این نوار ذرات عبور می‌کند. در واقع، جباری و بارش شهابی اتادلوی در اردیبهشت ماه، هر دو از بقایای همین دنباله‌دار مشترک پدید می‌آیند.

دیوید لوی و استیون ایدبرگ، ستاره‌شناسان در کتاب «رصد: شهاب‌ها» می‌نویسند:

شهاب‌های جباری به‌راحتی از سرعت‌شان تشخیص‌‌پذیرند؛ با سرعت ۶۶ کیلومتر در ثانیه به شکل رگه‌هایی سریع دیده می‌شوند؛ اندکی سریع‌تر از خواهرانشان، اتادلوی‌های ماه مه و مانند آن‌ها، درخشان‌ترین‌شان ردهای نوری طولانی‌مدت بر جا می‌گذارند. احتمال مشاهده‌ی گلوله‌های آتشین نیز تا سه روز پس از اوج وجود دارد.

بارش شهابی جباری در واقع از چند زیر‌بارش تشکیل شده است که اوج آن‌ها در چند شب متوالی رخ می‌دهد. در سال‌های اخیر، مدار دنباله‌دار هالی اندکی از مدار زمین فاصله گرفته است، اما هنوز ذرات غباری برجا‌مانده از آن مسیر زمین را قطع می‌کنند و همین برخوردها، بارش زیبای شهاب‌های جباری را پدید می‌آورند.

زمان مناسب برای تماشای این نمایش آسمانی تا ۴ آبان ادامه دارد، اما بهترین زمان در بامداد چهارشنبه ۳۰ مهر خواهد بود. اگر در این شب‌ها پیش از طلوع آفتاب به آسمان نگاه کنید، احتمال دارد حدود ۷۵ درصد از شهاب‌هایی را ببینید که یادگار دنباله‌دار هالی هستند.

اما شگفتی آسمان این هفته تنها به شهاب‌ها محدود نیست. درست در همان شب، دو دنباله‌دار تازه‌کشف‌شده نیز درخشان‌ترین لحظات خود را تجربه می‌کنند. دنباله‌دار لمون که در دی‌ماه ۱۴۰۳ کشف شد، پس از غروب خورشید در سمت شمال‌غربی آسمان و میان انتهای دسته ملاقه‌ی دب‌اکبر و ستاره درخشان ژوبین‌دار (Arcturus) دیده می‌شود.

دنباله‌دار سوان نیز که در شهریورماه ۱۴۰۴ توسط رصدخانه خورشیدی ناسا شناسایی شد، در سمت جنوب و جنوب‌غربی، درست زیر ستاره درخشان التایر (Altair)، یکی از سه ستاره‌ی مثلث تابستانی معروف، مشاهده خواهد شد. هر دو دنباله‌دار را می‌توان حدود یک‌ونیم ساعت پس از غروب خورشید در آسمان تاریک دید. با دوربین دوچشمی بهتر دیده می‌شوند، اما شاید با چشم غیرمسلح نیز قابل مشاهده باشند.

اگر قصد رصد دارید، لباس گرم بپوشید و به مکانی تاریک و امن بروید و دراز بکشید تا چشمانتان به تاریکی عادت کند. هرچه آلودگی نوری کمتر باشد، دید بهتر و تجربه‌ی شما تماشایی‌تر خواهد بود. برای دید بهتر می‌توانید از دوربین دوچشمی استفاده کنید. آسمان صاف و شهاب‌های درخشان نصیبتان باد.