پایان سلطنت برج خلیفه؛ برج یک کیلومتری جده در عربستان بلندترین سازه تاریخ بشر می‌شود

سه برج ایفل را در ذهنتان روی هم بگذارید و سپس یک ساختمان ۴۰ طبقه‌ی دیگر به بالای آن اضافه کنید؛ این ارتفاعی است که برج جده در عربستان پس از تکمیل به آن خواهد رسید: ارتفاعی بیش از یک کیلومتر که خط آسمان عربستان سعودی را در امتداد سواحل دریای سرخ خواهد شکافت.

برج جده قرار است برج خلیفه، رکورددار فعلی بلندترین سازه‌ی جهان در دبی را، با اختلافی حدود ۱۸۰ متری پشت سر بگذارد و به‌عنوان محور اصلی پروژه‌ی ۲۰ میلیارد دلاری «شهر اقتصادی جده» بدرخشد؛ سازه‌ای چنان مرتفع که به معنای واقعی کلمه در ابرها ناپدید می‌شود و از تراس آسمانی بسیار بزرگ آن با چشم‌اندازی مستقیم به دریای سرخ، می‌توان تا کیلومترها دورتر را دید.

هفت سال توقف پروژه، میلیاردها دلار هزینه و اکنون، این غول خفته با قدرتی شگفت‌انگیز بازگشته است تا پس از تکمیل، بلندترین سازه‌ی روی کره‌ی زمین باشد. بیایید با هم ببینیم مهندسان این پروژه چطور از پس چالش‌هایی برآمدند که اکثر کارشناسان آن‌ها را «غیرممکن» می‌دانستند.

شاید بهترین نقطه‌ی شروع داستان برج جده، سال ۲۰۱۸ باشد؛ زمانی که همه‌چیز متوقف شد. خدمه‌ی ساختمانی شبانه‌روز مشغول ساخت‌وساز بودند، بازوهای جرثقیل‌ها آسمان غبارآلود صحرا را می‌شکافتند و ۶۳ طبقه از برج، به سوی آسمان بالا رفته بود. این پروژه که در ابتدا «برج پادشاهی» (Kingdom Tower) نام داشت و در آوریل ۲۰۱۳ کلنگ‌زنی شد، قرار بود نماد نوسازی و تحول اقتصادی عربستان باشد؛ اما ناگهان، همه‌چیز از حرکت ایستاد.

برای هفت سال تمام، این سازه‌ی عظیم ۶۳ طبقه‌ای، مانند یک بنای یادبود بتنی از رویاهای ناتمام، در سکوت صحرا به انتظار نشست. طوفان‌های شن، ماشین‌آلات گران‌قیمت ساختمانی را پوشاندند. در طول آن سال‌های طولانی، منتقدان می‌گفتند این پروژه برای همیشه مرده است؛ اما اشتباه می‌کردند.

در ۲۱ ژانویه ۲۰۲۵، تغییر مهمی رخ داد. شاهزاده ولید بن طلال که اکنون آزاد شده بود، شخصاً در محل پروژه حاضر بود تا شاهد ریختن بتن برای ساخت طبقه‌ی شصت‌وچهارم باشد. این اتفاق، اعلام رسمی ازسرگیری ساخت‌وساز بود.

یک ماه بعد، دومین جرثقیل غول‌پیکر «لیبر ۳۵۵» در محل نصب شد تا سرعت کار را دوچندان کند. تا ماه آگوست، سازه به طبقه‌ی ۷۰ رسید. سرعت پیشرفت پروژه طوری است که مهندسان هدف‌گذاری تکمیل برج تا سال ۲۰۲۸ را دردسترس می‌بینند.

همین حالا که این متن را می‌خوانید، دو تیم مجزا به صورت شبانه‌روزی در برج جده مشغول به کارند. یک گروه مسئول ساخت طبقات جدید و گروه دیگر همزمان مسئول تکمیل و نصب تجهیزات در طبقات پایین‌تر است.

در حال حاضر، ارتفاع برج به حدود ۳۱۰ متر رسیده است؛ یعنی همین حالا هم از برج ایفل بلندتر است. چیزی که این ساخت‌وساز را از هر پروژه‌ی دیگری متمایز می‌کند، «فرایند ساخت پلکانی» آن است. کارگران قالب‌بندی، در بلوک‌های پنج طبقه‌ای کار می‌کنند. آن‌ها ابتدا ستون مرکزی برج را می‌سازند، سپس سراغ بال‌های جانبی می‌روند و درنهایت، کار را با نمای بیرونی تمام می‌کنند. این روش، زمان کافی برای خشک شدن بتن کنار می‌گذارد و یکپارچگی کل سازه را تضمین می‌کند.

سازه‌ای با ارتفاع بیش از یک کیلومتر با نیروهایی روبرو می‌شود که ساختمان‌های معمولی را مانند مقوا مچاله می‌کند. باد در آن ارتفاع، پدیده‌ای به نام «ریزش گردابه» (Vortex Shedding) ایجاد می‌کند که می‌تواند سازه‌ها را از هم بدرد.

اسمیت، فرم برج را شبیه شاخ و برگ‌های تاخورده‌ی یک گیاه در حال رشد در بیابان در نظر گرفته است، به این شکل که سازه دارای یک «ردپای سه‌گلبرگی» (Y-شکل) است که با افزایش ارتفاع، باریک‌تر می‌شود. این طراحی نامتقارن برای «بهینگی آیرودینامیکی» است. زمانی که باد به این سه بال نامتقارن برخورد می‌کند، جریان یکپارچه‌ی باد می‌شکند و از تشکیل الگوهای گردابه‌ای جلوگیری می‌کند؛ گویی ساختمان به جای دریافت مشت‌های سنگین باد، دائماً در حال جاخالی دادن و منحرف کردن ضربات است.

برای اطمینان از کارایی این طراحی، سه آزمایش تونل باد مجزا انجام شد، ازجمله گران‌ترین نوع آزمایش یعنی مدل‌های «آئروالاستیک» که دقیقاً مانند سازه‌ی واقعی می‌لرزند. نتیجه، ساختمانی است که با باد در نمی‌افتد؛ بلکه باد را «بی‌اهمیت» می‌کند.

درحالی که تقریبا هر ساختمان فوق‌بلند دیگری در جهان از قاب‌های فولادی سنگین استفاده می‌کند، برج جده تا ارتفاع ۶۰۰ متری تماماً از بتن ساخته می‌شود و تنها در ۴۰۰ متر نهایی (مناره) به سراغ فولاد می‌رود.

اما بتن همه‌ی این مشکلات را یک‌جا حل می‌کند. سبک‌تر است، انبساط و انقباض کمتری دارد و به مرور زمان قوی‌تر می‌شود. این سازه با استفاده از بتن فوق‌العاده با کارایی بالا (۸۵ مگاپاسکال)، نیاز به ستون‌ها و تیرهای پیچیده را از بین می‌برد. کل سازه اساسا یک مجسمه بتنی غول‌پیکر و به‌هم‌پیوسته است که هر نیرویی را مستقیما به زمین منتقل می‌کند.

تصور کنید می‌خواهید یک سوزن به ارتفاع یک کیلومتر را طوری روی یک تکه اسفنج قرار دهید که کاملاً صاف بایستد و برای قرن‌ها تکان نخورد. چالش مهندسان برج جده دقیقاً همین بود، با این تفاوت که «سوزن» آن‌ها میلیون‌ها تن وزن دارد و «اسفنج» هم، زمین‌های ساحلی کنار دریای سرخ است.

آنچه خواندید، توصیف «لنگر» عظیمی است که برج جده را در زمین نگه داشته است؛ سیستمی که به آن «فونداسیون ترکیبی شمع و صفحه» (Hybrid Piled Raft System) می‌گویند.

اول از همه، مهندسان یک «کفی» بتنی یکپارچه در زمین ساختند که به‌تنهايی ۵ متر ضخامت دارد. برای اینکه درک بهتری داشته باشید، یک ساختمان دو طبقه را تصور کنید که کاملاً از بتن جامد ساخته شده باشد. این بلوک بتنی غول‌پیکر، مساحتی بیش از ۳۲۰۰ متر مربع را پوشش می‌دهد که تقریبا به اندازه d نیمی از یک زمین فوتبال استاندارد است.

وظیفه‌ی این «کفی» که در مهندسی به آن «فونداسیون گسترده» (Raft) می‌گویند، این است که وزن سرسام‌آور برج را بگیرد و آن را روی سطح بسیار وسیعی پخش کند، درست مانند کفش‌های برفی که وزن شما را روی برف پخش می‌کنند تا در آن فرو نروید.

اما این کفی عظیم به‌تنهایی کافی نیست؛ اگر فقط روی زمین سست قرار بگیرد، باز هم در آن فرو می‌رود. اینجا بخش شگفت‌انگیز ماجرا وارد می‌شود.

مهندسان در زیر این کفی، ۲۷۰ ستون بتنی غول‌پیکر (به نام «شمع») را در دل زمین کوبیده‌اند. این ستون‌ها تا عمق باورنکردنی ۱۰۵ متری در زمین فرو رفته‌اند. این یعنی ارتفاع یک ساختمان تقریبا ۳۰ طبقه، اما در زیر زمین! این ستون‌ها از لایه‌های سست عبور کرده و خود را به سنگ بستر مستحکم در اعماق زمین رسانده‌اند. هر کدام از این ستون‌های زیرزمینی بین ۱٫۵ تا ۱٫۸ متر قطر دارند؛ یعنی به قدری پهن که یک خودروی سواری می‌تواند به راحتی از داخل آن عبور کند!

به این ساختار «سیستم ترکیبی شمع و صفحه» می‌گویند، چون هم «صفحه» (کفی) دارد که وزن را پخش می‌کند و هم «شمع‌هایی» (ستون‌) که مانند ریشه‌های یک درخت کهن، کل سازه را محکم به زمین وصل می‌کنند.

حالا می‌رسیم به حیرت‌انگیزترین بخش ماجرا. بزرگ‌ترین کابوس مهندسان برای ساخت یک برج یک کیلومتری، پدیده‌ای به نام «نشست تفاضلی» (Differential Settlement) است.

مهندسی برج جده آنقدر دقیق است که تضمین می‌کند اختلاف نشست در کل این پایه‌ی غول‌پیکر، هرگز از ۲۵ میلی‌متر (یعنی به ضخامت یک سکه) تجاوز نکند. بنابراین، وقتی می‌گویند فونداسیون برج خلیفه در مقابل برج جده، شبیه «خلال دندان» است، اغراقی در کار نیست. مهندسان برای برج جده، عملاً یک «کوه» دست‌ساز در زیر زمین ساخته‌اند تا بتوانند کوه دیگری را روی آن بنا کنند.

حالا که چالش سرپا نگه‌داشتن برج برطرف شده است، این سوال پیش می‌آید که مردم چگونه به بالای این برج می‌رسند؟ برج جده ۵۹ آسانسور (شامل ۵ واحد دو طبقه) خواهد داشت. آسانسورهای سریع‌السیر به مقصد سکوی تماشا، با سرعت ۱۰ متربرثانیه (معادل ۳۶ کیلومتربرساعت) حرکت می‌کنند.

اما در چنین ارتفاعی، کابل‌های فولادی معمولی آسانسور، زیر وزن خودشان پاره می‌شوند. راه‌حل استفاده از کابل‌های فیبر کربن بود. فیبر کربن بسیار قوی‌تر از فولاد است، اما تنها کسری از وزن آن را دارد. این کابل‌ها می‌توانند طول‌های فوق‌العاده زیاد را بدون پاره شدن تحمل کنند. برای بهینه‌سازی، سه «لابی آسمانی» (Sky Lobbies) در ارتفاعات مختلف در نظر گرفته شده که به مسافران اجازه می‌دهند در میانه‌ی راه، آسانسور خود را تعویض کنند؛ مانند ایستگاه‌های تعویض خط مترو، اما به صورت عمودی.

ساختن بلندترین برج جهان در وسط بیابان، چالش‌های منحصربه‌فردی هم دارد. مثلاً اینکه چطور آن را خنک نگه می‌دارند؟

هر یک از سه وجه برج دارای یک سری شکاف و تورفتگی است تا «سایه‌های استراتژیک» ایجاد کند. هر شکاف در طول روز سایه‌هایی را روی بخش‌های مختلف ساختمان می‌اندازد و میزان جذب گرمای خورشیدی را تا ۳۰ درصد کاهش می‌دهد. جهت‌گیری و شکل مخروطی برج به طور خاص برای به حداقل رساندن جذب گرمای خورشید بهینه شده است.

برج جده میزبان یک هتل لوکس «چهار فصل» در طبقات ۱۹ تا ۲۷ با ۲۰۰ اتاق، بیش از ۵۰۰ واحد آپارتمان مسکونی اعیانی و فضاهای اداری درجه‌ی یک خواهد بود. سیستم‌های پیشرفته‌ای مانند شیشه‌های با کارایی بالا برای کاهش جذب گرما، سیستم «جمع‌آوری آب باران» و «بازیافت آب خاکستری» نیز برای آن در نظر گرفته شده است.

برج جده مطمئنا دستاورد مهندسی چشمگیری به نظر می‌رسد، اما با پیامدهای سنگینی همراه است. در میان تمام این معماری باشکوه، تاثیر عظیم زیست‌محیطی آن نهفته است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت.

دانشمندان محیط‌زیست پیش از این، این پروژه را یک ساخت‌وساز با «ارتفاع بیهوده» نامیده‌اند؛ ساخت‌وسازی بسیار فراتر از حد عملی، صرفاً برای شکستن رکورد. براساس تحقیقات، چنین پروژه‌هایی بدون آنکه مزیت عملکردی معادل داشته باشند، به انتشار کربن می‌افزایند. بااین‌حال، آدرین اسمیت، طراح برج در دفاع از ساخت این ابرپروژه می‌گوید که خود برج و شهر جده قرار است به‌کمک فناوری‌های مدرن، نمونه‌ای از توسعه‌ی سبز باشند و رد پای کربنی پایینی متناسب با تعداد افرادی که در آنجا زندگی خواهند کرد، داشته باشند.

از سوی دیگر، موقعیت ساحلی برج در دریای سرخ، نگرانی‌های زیست‌محیطی را تشدید می‌کند. آب‌های ساحلی جده به دلیل تخلیه‌ی فاضلاب‌های تصفیه‌نشده، دچار آلودگی قابل‌توجهی شده‌اند. مطالعات نشان داده است که غلظت نیتروژن در این آب‌ها به سطوح موجود در فاضلاب خام نزدیک شده است.

برج جده قرار نیست یک سازه‌ی باشکوه و تنها در دل بیابان باشد. این برج، هسته‌ی مرکزی پروژه‌ی «شهر اقتصادی جده» (Jeddah Economic City) است که در اطراف آن ساخته خواهد شد. پروژه‌های زیربنایی و احیای متعددی برای توسعه عربستان سعودی در دست اجراست که همزمان، شهر اقتصادی جده را نیز تکمیل خواهند کرد؛ ازجمله پروژه‌ی ۷٫۲ میلیارد دلاری ترمینال جدید فرودگاه بین‌المللی ملک عبدالعزیز در جده.

به‌گفته‌ی نماینده‌ی بانک بریتانیایی استاندارد چارترد که ۷۵ میلیون دلار در گروه بن‌لادن سعودی سرمایه‌گذاری کرده است، عربستان قصد دارد طی چند سال آینده، بیش از ۴۰۰ میلیارد دلار صرف زیرساخت‌ها کند. تحلیل‌ سیتی اینوستمنت ریسرچ هم نشان می‌دهد که ۲۲۰ میلیارد دلار از پروژه‌های توسعه‌ای در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (معادل ۳۶ درصد کل هزینه‌های ساخت‌وساز منطقه) به نفع برج جده تمام خواهد شد.

اما چرا چنین هزینه‌ی هنگفتی صرف ساخت بلندترین ساختمان جهان می‌شود؟ توسعه‌دهندگان معتقدند که توجه بین‌المللی حاصل از این ابرپروژه، باعث «اعیان‌نشین شدن» یا به‌عبارتی، ارتقای کلاس و تصویر جهانی عربستان خواهد شد و در بلندمدت، موفقیت مالی قابل‌توجهی به همراه خواهد داشت.

مقامات سعودی هم بر این جنبه‌ی نمادین تأکید دارند. طلال المیمن، عضو هیئت مدیره شرکت هلدینگ کینگدام و شرکت اقتصادی جده، می‌گوید: «ما قصد داریم برج جده هم به یک موتور اقتصادی و هم به نمادی افتخارآمیز از جایگاه اقتصادی و فرهنگی پادشاهی در جامعه جهانی تبدیل شود.»

شاهزاده الولید، حامی اصلی پروژه، هم معتقد است: «ساخت این برج در جده [...] به جهان می‌گوید که ما سعودی‌ها در کشور خودمان سرمایه‌گذاری می‌کنیم.»

اگر همه‌چیز طبق برنامه پیش برود، برج جده در سال ۲۰۲۸ تکمیل می‌شود تا لقب بلندترین سازه‌ی جهان را از آن خود کند؛ تلاشی پرهزینه و پر زرق‌وبرق برای بازتعریف چهره‌ی عربستان به‌عنوان کشوری مدرن، فناور و حتی «سبز».